Joden hebben een interessante positie in de samenleving. Zij maken deel uit van de samenleving, maar hangen er ook buiten; zij weten hoe zij zich in de dominante cultuur moeten voortbewegen, maar hebben ook hun eigen, persoonlijke cultuur; zij zijn een bekende onder de mensen, maar ook vreemdelingen. Het feit dat de joodse positie in de samenleving deel uitmaakt van twee werelden kan zowel een groot voordeel als nadeel zijn.
De nadelen zijn ons allen bekend. Wanneer een groepering te erg wordt gezien als ‘anders’ of buitenstaand, niet bijhorend bij de regerende cultuur, kan dit leiden tot discriminatie, onderdrukking en vervolging. Een groep kan vervreemd raken van de regerende cultuur en worden bestempeld als dermate anders en onmenselijk, met alle gevolgen van dien.
Maar ook zijn er grote voordelen verbonden aan het uitzicht vanuit de sociale periferie. De meeste mensen die deel uitmaken van de hoofdcultuur van een land zijn niet bewust van hun eigen normen, waarden en aannames. Voor hen is cultuur net als wat water is voor een vis; onmerkbaar en natuurlijk.
Het is pas wanneer men een vergelijkingscultuur heeft, een tweede wereld, dat de onnoodzakelijk karakter van de eigen cultuur duidelijk wordt en dat men begint na te denken over het relatieve karakter van cultuur en, daarom, werkelijkheid. De vis kan pas het bestaan van water begrijpen op het moment dat hij uit het water wordt gehaald.
Op dat moment – wanneer er uitzicht is op twee culturele werelden – zijn de verhoudingen tussen verschillende mensen die je gewend bent, niet langer de enige, ware verhoudingen, de manieren waarop je je gevoelens uitdrukt zijn niet langer de enige, normale manier, de rituelen die je gewend bent zijn niet langer de enige, waarachtige rituelen: verschillen in normen en waarden worden duidelijk op pijnlijk heldere wijze.
Natuurlijk kunnen velen dit theoretisch wel duiden, maar het is pas wanneer dit wordt ervaren – wanneer men daadwerkelijk deel uitmaakt van twee van elkaar verschillende werelden – dat het ook écht begrepen wordt tot aan het diepste.
Deze vorm van kennis opent deuren en stimuleert de creativiteit. Er wordt een natuurlijke intuïtie gevormd dat vele dingen vervormbaar zijn, zowel maatschappelijk als niet maatschappelijk. Wanneer men inzicht heeft in de vervormbaarheid van de culturele realiteit voelt men ook de kracht om deze realiteit daadwerkelijk te vervormen; dit geeft kracht.
Verder zijn er ook meerdere ideeën waaruit gekozen kan worden om een verandering teweeg te brengen omdat er deel uitgemaakt wordt van twee werelden, twee verschillende manieren van denken over dezelfde (of andere) dingen. De voordelen van deze positie beperken zich niet enkel tot maatschappelijke zaken, maar spannen zich ook uit naar elk domein waar creativiteit een rol speelt; muzikaal, kunstzinnig, wetenschappelijk, etc.
Mede door de voordelen die verbonden zijn aan hun positie is het voor joden in bepaalde gevallen makkelijker geweest om bepaalde culturele en wetenschappelijke patronen nauwkeuriger waar te nemen; om ze vervolgens te bekritiseren of te veranderen. Hoewel er zeker een prijs wordt betaald voor het hebben van zo’n positie in de samenleving, wordt er ook iets uitermate waardevols mee verkregen, iets wat zeldzaam en uniek is met een uitzonderlijk potentiaal.
Het is belangrijk dat we ons dit realiseren, dat wij beseffen dat omwille van het oneindig lijkend joodslijden wat zich in de loop van de geschiedenis heeft voortgedaan, dit lijden nimmer geheel batenloos is geweest.
